Εμείς φτιάχνουμε τις πόλεις και αυτές εμάς

του

Ioannis Charalampopoulos

ΕΔΙΠ, Τμήμα Επιστήμης Φυτικής Παραγωγής, Eργ.Γενικής & Γεωργικής Μετεωρολογίας ΓΠΑ

Όλα και περισσότεροι άνθρωποι επιλέγουν να ζουν στις πόλεις οι οποίες αυξάνουν σε αριθμό και έκταση. Κατά το έτος 2015 το 53.8% του παγκόσμιου πληθυσμού ζούσε σε αστικά κέντρα. Αυτό το ποσοστό αυξάνει με σταθερό ρυθμό σε παγκόσμιο επίπεδο και με υψηλότερους ρυθμούς στις αναπτυσσόμενες χώρες.

Η ζωή στις πόλεις είναι η συνύπαρξη των πολιτών σε ένα τεχνητό, δομημένο περιβάλλον. Αυτό το περιβάλλον που το διαμορφώνει ο άνθρωπος, τελικά με τη σειρά του διαμορφώνει τον άνθρωπο, την ψυχολογία, τη συμπεριφορά και την υγεία του. Ο Τσώρτσιλ έλεγε “φτιάχνουμε τα κτήρια μας και μετά αυτά διαμορφώνουν εμάς”. Η διαπίστωση αυτή έγινε κατά το τέλος του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου και το περιεχόμενο της φαίνεται να απασχολεί σήμερα πολλούς επιστήμονες από διαφορετικός κλάδους. Εκτός από τους διαμορφωτές της πόλης (αρχιτέκτονες, πολεοδόμους κ.λπ.) ενδιαφέρονται πλέον και επιστήμονες του χώρου της υγείας όπως νευρολόγοι, ψυχίατροι και ψυχολόγοι ενώ κεντρικό ρόλο στις έρευνες παίζουν οι βιοκλιματολόγοι.

Τα αποτελέσματα πολλών μελετών έχουν συγκλίνει στην άποψη ότι η μορφή και η θέση των κτηρίων επηρεάζουν κέντρα του εγκεφάλου τα οποία διαμορφώνουν την αντίληψη της γεωμετρίας και της διάταξης στο χώρο. Παρά τη νέα αυτή γνώση ακόμα και σήμερα οι πόλεις ή τα κτήρια δεν σχεδιάζονται με βάση αυτή τη θεμελιώδη αλληλεπίδραση αλλά κυρίως με σκοπό την εξυπηρέτηση της αισθητικής και άλλων πρακτικών λειτουργιών.

Οι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι αν βρουν τον τρόπο να εξηγήσουν τη διαδικασία με την οποία η διαμόρφωση της πόλης επηρεάζει την ψυχική και νοητική κατάσταση του πολίτη, τότε θα παρέχουν ένα εξαιρετικό εργαλείο στους ειδικούς για να σχεδιάσουν και να υλοποιήσουν όλο και καλύτερες πόλεις.

Οι αποδείξεις που έχουν οι μελετητές για την επίδραση της δόμησης στη συμπεριφορά, την κοινωνική δραστηριότητα ακόμα και την εγκληματικότητα είναι πλέον πολλές και πυκνές. Βέβαια, η ψυχολογία είναι αποτέλεσμα και της σωματική κατάστασης, άρα ο τρόπος που η πόλη επηρεάζει την υγεία των πολιτών συνδιαμορφώνει τη συμπεριφορά και τέλος την ψυχολογία.

Ο Colin Ellard υποστηρίζει ότι οι προσόψεις των κτηρίων παίζουν καθοριστικό ρόλο. Οι μονότονες και πανομοιότυπες προσόψεις είναι βαρετές και επιδρούν αρνητικά σε αντίθεση με τις περίπλοκες. Έχει παρατηρηθεί ότι ο περιπατητής επιταχύνει το βήμα του όταν βρίσκεται ανάμεσα σε μονότονα και πανομοιότυπα κτήρια, πιθανότατα για να μειώσει το χρόνο που μένει ανάμεσά τους.

Η οπτική ποικιλία είναι αυξημένη στις πόλεις της Ελλάδας

Αντίθετα το στρες και το άγχος της πόλης μειώνεται όταν υπάρχει πρόσβαση σε χώρους πράσινου. Η επίδραση της αστικής βλάστησης είναι πολλαπλή και με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Άμεσα, τα δένδρα και τα άλλα στοιχεία του αστικού πράσινου βελτιώνουν την αισθητική του χώρου ενώ η οπτική περιπλοκότητα φαίνεται να ηρεμεί τις εγκεφαλικές λειτουργίες. Την ίδια στιγμή η λειτουργία της βλάστησης προκαλεί μείωση των ακραίων θερμοκρασιών, οι οποίες ενοχοποιούνται για ψυχολογική αστάθεια και εκδήλωση στρες. Πολλές μελέτες σε βάθος χρόνου δείχνουν ότι η εκδήλωση βίαιης συμπεριφοράς, η έξαρση ψυχικών διαταραχών, καρδιακών και αναπνευστικών προβλημάτων, συνδέονται με τις υψηλές θερμοκρασίες οι οποίες είναι υψηλότερες στα αστικά κέντρα λόγω του φαινόμενου της αστικής θερμικής νησίδας. Η μόνη αξιόπιστη λύση για τη μείωση της θερμοκρασίας στην πόλη είναι η ανάπτυξη και η επέκταση της βλάστησης. Η ανάγκη αυτή γίνεται όλο και μεγαλύτερη όσο το ευρύτερο κλίμα της περιοχής είναι ξηρότερο και θερμότερο.

Αντίθετα, η ευρεία χρήση του κλιματιστικού κάνει τη θερμοκρασία της πόλης υψηλότερη και την ενεργειακή κατανάλωση υψηλή και αναποτελεσματική.

Επιστρέφοντας στην επίδραση της αστικής μορφολογίας στην ψυχολογία των πολιτών ο Charles Montgomery υποστηρίζει ότι η μετατροπή της ποικιλομορφίας των προαστίων σε μια ομοιόμορφη εικόνα αστικού κέντρου με υψηλά και “άχρωμα” κτήρια θα είναι μια νέα μεγάλη καταστροφή. Αυτή η αντίληψη τεκμηριώνεται από μελέτες που δείχνουν ότι οι άνθρωποι που μεγαλώνουν σε αστικό περιβάλλον έχουν διπλάσια πιθανότητα εμφάνισης σχιζοφρένιας, κατάθλιψης και διαταραχών άγχους. Ένας σημαντικός παράγοντας που σχετίζεται με αυτά τα ευρήματα είναι αυτό που ονομάζουν οι ερευνητές ως κοινωνικό στρες (social stress) το οποίο εντείνεται όσο χαλαρότεροι είναι οι κοινωνικοί δεσμοί σε επίπεδο γειτονιάς. Η διαβίωση στην πόλη, σύμφωνα με μελέτες, αλλάζει ακόμα και τη βιολογία του εγκεφάλου και τον κάνει πιο επιρρεπή στο άγχος. Παρά του ότι θα περίμενε κανείς ότι η αυξημένη πυκνότητα πληθυσμού στις πόλεις, θα βοηθούσε στην ανάπτυξη κοινωνικών δεσμών, είναι προφανές ότι οι κοινωνικές σχέσεις είναι σε κακό επίπεδο στις πόλεις. Έτσι ο παράγοντας της κοινωνικής απομόνωσης είναι ο πρώτος και κυρίαρχος παράγοντας επιβάρυνσης της πνευματικής και ψυχικής υγείας. Άρα ένας από τους στόχους του αστικού σχεδιασμού είναι η “θεραπεία” της απομόνωσης αυτής.

O William Whyte είχε προτείνει στους σχεδιαστές να διατάσσουν τα αντικείμενα στον αστικό χώρο έτσι ώστε να πλησιάζουν οι πολίτες μεταξύ τους και να δίνουν την αίσθηση ότι συνομιλούν οι πολίτες μεταξύ τους αλλά και με τα αντικείμενα, μια διαδικασία που ο ίδιος ονόμασε τριγωνοποίηση. Οι σκέψεις του Whyte έχουν βρει απήχηση στον κόσμο των πολεοδόμων και έχουν υλοποιηθεί στην Time Square, το κέντρο Rockefeller και αλλού. Βέβαια είναι εξαιρετικά δύσκολο να κάνει κανείς μέσω του σχεδιασμού τον πολίτη να νοιώθει άνετα ανάμεσα σε χιλιάδες άγνωστους. Βέβαια το στοίχημα του σχεδιασμού που βελτιώνει την άνεση του πολίτη είναι κρίσιμο γιατί όταν κάποιος αισθάνεται καλά συμπεριφέρεται καλύτερα στους γύρω του και βελτιώνει το κοινωνικό “κλίμα”.

Ένα από τα ισχυρότερα στρεσογόνα είναι η έλλειψη προσανατολισμού και η σύγχυση σχετικά με τη θέση στο χώρο. Άρα οι “τακτοποιημένη” διάταξη της πόλης είναι βασικός παράγοντας εμπέδωσης ηρεμίας για τον πολίτη. Οι νευρο- επιστήμονες υποστηρίζουν ότι η γνώση της διάταξης των βασικών “μνημείων” στο χώρο βοηθούν την ανάπτυξη αισθήματος ασφάλειας.

Ένα άλλο ενδιαφέρον ζήτημα το οποίο μελετάται όλο και περισσότερο από τους ειδικούς είναι τα μονοπάτια (desire paths) που φτιάχνουν οι πολίτες με τις διαδρομές τους εκτός των σχεδιασμένων θέσεων βάδισης. Είναι πολύ συχνό το φαινόμενο των διακλαδώσεων μετακίνησης που εμφανίζονται εκτός των πλακόστρωτων μέσα σε πάρκα ή σε άλλες θέσεις με μαλακά υλικά επίστρωσης.

Μονοπάτια των πολιτών — Desire paths

Αυτά τα μονοπάτια αποκαλύπτουν σχεδιαστικά λάθη ή τις αβλεψίες και η συστηματική τους μελέτη μπορεί να οδηγήσει σε καλύτερο σχεδιασμό/ανασχεδιασμό των υπαίθριων χώρων. Εκτός από αυτά όμως, η πόλη προσφέρει διάφορα “σημάδια” για το πως αντιλαμβάνονται οι κάτοικοί της τη λειτουργία και για το πως θα ήθελαν να είναι αυτή. Όταν αυτά είναι προϊόν μη οργανωμένης δράσης, τότε αποκτούν μεγαλύτερη αξία γιατί δεν έχουν φιλτραριστεί από άλλου είδους συμφέροντα ή επιδιώξεις.

Δεδομένου ότι σε όλο τον πλανήτη ο πληθυσμός συγκεντρώνεται στις πόλεις, αν θέλουμε να μειώσουμε τα προβλήματα και τις επιβαρύνσεις πρέπει να σχεδιάσουμε τις πόλεις μας ώστε να είναι φιλικές και ευχάριστες. Όσο και αν επενδύσουμε στο εσωτερικό του κτηρίου ο εξωτερικός δημόσιος χώρος είναι εκείνος που αναπόφευκτα μας διαμορφώνει. Όπως σε όλες τις περιπτώσεις τα ιδιωτικά οφέλη (ευχάριστη ζωή) προκύπτουν όταν έχει συντελεστή δημόσια πρόοδος. Άρα πρέπει να ξανασχεδιάσουμε τις πόλεις και τις ζωές από έξω προς τα μέσα και όχι το αντίστροφο.